Yükümün farkına varmak

Beş gündür blogda yoktum, çünkü "allostatik yükümün farkına vardım" desem? Tamam baştan alayım. Allostatik yük; üstüste binen küçük ve önemsiz gözüken günlük stres kaynakları demek. Bu miniş yüklerin uzun dönemde ruh, sosyal hayat ve beden sağlığına ciddi bir travma kadar yıkıcı etkileri var. İşte ben bunun farkına vardım ve kendimi "yoğun bakım"a aldım.

5 gün önce, bisiklet kazamı duyan arkadaşım H. elinde bir şişe beyaz şarapla mutfak penceresini tıklattı. Bu huyunu, benim "o ne zaman arasa evde yokmuş gibi davranma huyum"a karşıt tepki olarak geliştirdi. Kapıyı açar açmaz, burnuma bir Emil Bauer şarabı dayadı ve "etiketin üstünü oku!" dedi.

Etikette "Yaşamın her an keyfini çıkart - Yaşadığından daha uzun süre ölü olacaksın" yazıyordu. Tuhaf şekilde, bu deyimin son günlerde ikinci defa karşıma çıktığını fark ettim ve düşünmeye başladım: gerçekten de, şanslıysan 80-85 senelik bir ömür ve öncesinde ve sonrasında milyon senelik bir ölüm hali.. İnsan bu şekilde düşününce, "anlam" birden basitleşiyor: yaşasın yaşamak!

Hayat bana üzüntüleri ve kayıpları verirken eli açık davrandı, elimden aldığı çok fazla sevdiğim oldu. Fakat, aynı şekilde hayatımı dinamik tutma, sürekli bir değişim ve devinim içinde olma şansını da beraberinde verdi. Şu 40 senemde, bir çok insanın koca bir ömre sığdıramadığı deneyimler edindim. Bir çok insanın "Yapılacaklar Listesi"ne koyduğu maddelerin üzerini çoktan çizdim. Belki de tam bu nedenle, şu son yıllarda yaşadığım "vites küçültme" ya da "durulma" beni rahatsız ediyor, korkutuyor.. Sürekli koşmaya, çabalamaya, bir kavga'nın içinde olmaya alışık olan ben, kendimi olağan bir hayata sıkışmış, hapsedilmiş hissediyorum? Çalışan anne. Amatör bahçeci, yüzücü, edebiyat-sever, seyyah, biraz derine inersen bazı sofistike, ince ayar birkaç madde daha.. Bu muyum ben? Hayat bu mu?

Aslında tam olarak bu. Hayat bu. Hayat bunları elde etmek için çalışmak ve elde ettiğinde de keyfini çıkartabilmek demek. Sanırım keyfini çıkartmak konusunda bir sorunum var...

Pandemide özellikle, günü keyif almak için değil sanki sadece "geçirmek" için yaşıyorum. Bitsin.. Bir an önce geçsin. Hep düşündüğüm bu.. Pandeminin geçmesini beklerken, hayat geçiyor ve malesef hayat çok boş geçiyor! Çok keyifsiz, çok kısıtlı, çok durağan, ağır geçiyor.. Sen özel gayret sarfetmezsen, her gün birbirinin aynı ve keyif almadan, sonu olmayan bir yolda yük taşır gibi geçiyor.

İşte bu nedenle son 5 gündür, günün keyfini çıkartmaya özellikle özen göstermeye başladım. Kendimi yoğun bakıma aldım. Günlük sorumluluklarımı, uğraşlarımı, keyif aldıklarımla dengede tutmaya çalıştım. Şunları dedim meselâ kendime:

- Doğada ya da bahçede zaman geçirirken, bunu egzersiz ya da görev, sorumluluk olarak görme; bahçenin, şu acaip ama muhteşem çiçeklerinin, buz gibi suyun çıplak ayaklarını yalamasının keyfine var. İşini bitirince sade Türk kahveni bahçede iç meselâ, tek başına olsan da, çiçeklerin var eşlik eden, yetmez mi? Kahve içince gece uyuyamaz mısın, salla yaaa! Kimsesizler yurdunun müdürü, kendi de kimsesiz büyümüş bilge adam Doğan Bey'in sana akşamın 5'inde zorla kahve ikram ederken babacan bir tavırla dediği gibi: bir gece de uyumayıver, ne olur ki?

- Çocuklarına sadece eğitim, sevgi ve bakım vermekle yetinme. Onları güldür! Salakça ve komikçe davran, onlara "annem eğlenceli biri, keyifli yaşamayı seven biri" düşüncesini aşıla. Ölüp gidersen tek hatırladıkları bu olsa fena mı olur? Nasılsa kimse "annem tezgâh üstünü çok güzel ciflerdi, annem bizi her gece yıkardı, annem ortadoğu ve balkanların çocuğunu en ekransız ve şekersiz büyütme madalyasını kazanmıştı" kısmını hatırlamayacak, büyük ihtimal binbir özenle 3 saatte yaptığın şu pastayı bile hatırlamayacaklar, e o zaman?

- Bedenini sev yahu. 40'ına geldin hâlâ ödün kopuyor 49kg'ın üstüne çıkmaktan. Niye? 40'ına gelip bu kiloda kalan kaç kişi var çevrende, fıstık gibi hatunsun, biraz da keyfini çıkart bu bedenin.. Onunla savaşıp durma; dans et, seviş, hopla zıpla, spora koş, giy, tak, boya, pulla. Hâlâ yapabiliyorken her gün her fırsatta bol bol yap bunları.. Tek amacın da kendini güzel "bulmak" olsun, "göstermek" değil.. Yine kim ne hatırlayacak ölüp gittiğinde, aman bir mini eteği vardı, hiç yakışmazdı rahmetliye mi diyecekler?

- Mesleğini, çocuklarını, eşini, dostlarını, sorumluluk ve görevlerini bir yana koyup, kendinle çırılçıplak kaldığında ne hissettiğini düşün. Hayatının bundan sonraki "yarı"sını nasıl bir insan olarak geçirmek istediğini düşün. Dünyada kendinden ne bırakmak istediğini düşün. Ama bunu düşünmek keyif versin, ağırlık veriyorsa bir şeylerin dengesi bozulmuştur. Yüklerini düşün... Değer mi, düşün..

İşte böyle.. 5 gündür hem düşündüm hem de yaşadım. Çok iyi geldi. Anlamsız ya da işlevsiz, yoran hedefleri sildim. Birkaç yeni hedef ekledim. Yenilendim. Şimdi devam..

Meraklısına biraz bilimsel altyapı:

Nöropsikolojide "Allostatik yük" dediğimiz bir olgu vardır. Kişinin hayatında göze batacak etkide bir stres kaynağı (ölüm, hastalık, ayrılık psikolojisi vs.) olmasa bile, günlük yaşam stresi (çocukların bakımı, ters giden bir iş, küçük şanssızlıklar) sürekli birikim yaratıyorsa, bir süre sonra kişi, aynen ciddi bir stres kaynağına verilen tepkiyi; "burnout" (tükenme) sinyallerini, anksiyete ve depresyon belirtilerini vermeye başlayabilir. "Görünürde hiç bir derdim yok ama yine de mutsuzum, kendimi hayatımı boşa geçiriyor gibi hissediyorum, herşey için umutsuz ve yorgunum" düşünceleri genelde allostatik yüklemeye işaret eder ve farkına varılmaz, bu kısırdöngü kırılmazsa bir süre sonra depresyon ya da anksiyete bozukluklarına, kalp ve immün sistem hastalıklarına davetiye çıkartır. Hâttâ, sürekli yaşanan günlük stres ile tek seferde yaşanan etkili bir stres arasında, uzun vadede kişinin ruh sağlığına etkisi arasında pek fark bulunmamaktadır.

Allostatik yük, beynin "tehdit mekanizması" ile ilişkilidir ve beynimiz epinefrin, norepinefrin ve kortisol hormonlarını salgılayarak vücudumuzu "tehdit"e karşı hazırlamaya başlar. Bu sistemin gereğinden fazla kullanıldığını gösteren belirtiler dikkat eksikliği, odaklanamamak ve hafıza sorunlarıdır (kitap okuyamamak, uzun filmlere konsantre olamamak, pandemi öncesi hayata dair hatıraların ve "normallik algısının" yitirilmesi). Yükleme devam ettikçe kişide duygusal ve sosyal sorunlar görülmeye başlar (bloglar ya da sosyal medyada çıkan ve çoğu birbirini yanlış anlama nedenli tartışmaların artması, sevdiklerimize karşı birden parlamamız, huzursuzluk hissi, sosyal yalıtım isteği gibi..)

Allostatik yükü kısa sürede azaltmanın en kolay yolu ise; gerçek duygusal ve sosyal ilişkilerin arttırılması, manevi kaynaklara (din, inanç ya da felsefi sistemler) yönelmek, kişisel kaynakların (bilişsel egzersizler, hobi ve yeni deneyimler edinmek, gönüllü yapılan işler vs) etkili kullanılmasıdır.

Yazan: Terapist C.